Kryzys walutowy w Rosji - rok 1998 - przyczyny kryzysu

Narastanie przesłanek kryzysowych

Załamanie gospodarki Rosji 17 sierpnia 1998 r. uznaje się za kryzys finansowy, ale jego przyczyny mają wielowątkowy charakter, wywołany został bowiem słabością wszystkich dziedzin życia gospodarczego, politycznego i społecznego Rosji. Nie jest też tworem jednego dnia, narastał od wielu lat, i to w okresie trudnych przeobrażeń, które wymagają wielu lat, bo nie tak łatwo zmienić strukturę gospodarki czy tworzyć nowe nawyki, wprowadzać nowy nastrój.

Rosnący w ZSRR  proces inflacyjny, oderwanie się cen od wartości przy  wysokiej emisji pustego pieniądza papierowego nasiliły się szczególnie w latach 1988-89. Już więc od samego początku transformacji trzeba było przygotować warunki do przezwyciężenia tych wypaczeń, aby wprowadzić bardziej racjonalne relacje cenowe. Hiperinflacja, liczona na podstawie indeksu cen konsumpcyjnych, w styczniu 1992 r. wynosiła 245% i stale rosła w ciągu tego roku o około 25% miesięcznie. Taka hiperinflacja odbiła się dotkliwie na cenach środków konsumpcji, na realnych dochodach ludności, a także na obniżeniu wartości rubla. O ile za Sowietów dolar wymieniano za 0.60 rubla, to w końcu 1994 r. oficjalnie płacono za dolara amerykańskiego ówczesnych 3550 rubli. Dopiero w 1995 roku Rosja rozpoczęła prowadzenie względnie spójnej polityki monetarnej redukując wysoką emisję pieniądza, ograniczając dotacje i ustalając po raz pierwszy dla kursu wymiennego dolara 'korytarz' odchyleń, w ramach którego kurs wymienny był chroniony przez Bank Centralny Rosji.

To przyniosło rezultaty, stopniowo wzrastała stabilizacja rubla, a średnia stopa zysku w gospodarce spadła do 11%. Rząd nie był jednak w stanie konsekwentnie prowadzić tej polityki, bo został zmuszony do finansowania deficytu budżetowego. Wypuszczono krótkoterminowe bony skarbowe emitowane w formie dyskontowej (GKO), obligacje Ministerstwa Finansów Federacji Rosji o rocznym lub 3-letnim terminie wykupu, denominowane w rublach (OFZ) oraz obligacje skarbowe denominowane w walutach wymienialnych (NBO). Dochodowość tych papierów szybko rosła, osiągając przeciętnie w maju 1996 r. sto kilkadziesiąt procent rocznie . Wzrost obciążeń budżetu  z tego tytułu zapowiadał już o nadciągających trudnościach. Napięcie narastało szczególnie w latach 1997 i 1998. Jest to jedna z przyczyn kryzysu.

Zagraniczne zadłużenie państwa i banków

Wysokie deficyty budżetu państwa zmusiły rząd rosyjski do szukania rozwiązań w zaciąganiu kredytów i pożyczek zagranicznych, ale mankamentem tego działania było zaciąganie kredytów krótkoterminowych, co wprawdzie pozwalało na uzyskanie 'gorącego pieniądza', ale nie pozwalało na wykorzystywanie go do realizacji zamierzeń inwestycyjnych, co wymaga dłuższego czasu. Pozyskiwano zaś te kredyty i pożyczki za wysokimi stopami procentowymi, wskutek bowiem rosnącego braku zaufania tą drogą starano się jednak skłaniać zagraniczne podmioty do udzielania kredytów. Stopa procentowa dla pożyczek państwowych wzrosła z 17% w czerwcu 1997 r. do 58% rok później. Nominalna wartość rynkowa tych pożyczek i kredytów sięgała 70 mld USD, ale co ważne , obciążenia z tytułu procentów obejmowały prawie 80% tej sumy. W sierpniu 1998 r. dług zewnętrzny wynosił 150 mld USD, co stanowiło jedną trzecią produktu globalnego Rosji.

W ten mechanizm zadłużeniowy wciągnięto banki, bo atrakcyjne i łatwe okazywały się dochody z krótkoterminowych bonów skarbowych. W końcu 1997 r. 35% majątku bankowego było ulokowane w bonach, a 100 największych banków uzyskiwało aż 40% dochodów z tej formy finansowej. W ten sposób zabezpieczenie kredytów zagranicznych przejmowały od państwa banki, bo ze sprzedaży bonów skarbowych państwo spłacało również częściowo długi zagraniczne. Rosły przez to napięcia na rynkach finansowych świata. Dodatkowo banki obciążało również to, że ludność z uwagi na rosnący brak zaufania lokowała swoje oszczędności na okresy krótsze niż 30 dni. Ta sytuacja skłoniła rząd rosyjski do zmiany krajowych pożyczek państwowych w dwa rodzaje eurobonów. Tkwiące w bonach 27,5 mld rubli próbowano zmienić w czerwcu 1998 r. na 4.4 mld USD w eurobonach o dłuższych terminach wykupu – jedne na 7 lat ze stopą 14.9%, a drugie na 20 lat ze stopą 15.2%. W ten sposób chciano powstrzymać gwałtowną już, bo kryzysową ucieczkę od rubla, a tym samym związać na dłuższy czas krajowe zasoby pieniężne. Wydawało się, że to może dać pozytywne rezultaty, ale rząd nie mógł się już wywiązać z tych zobowiązań.

Deficyt budżetowy

Budżet Rosji wykazywał wiele nieprawidłowości. Głównym źródłem finansowania wydatków  budżetowych były bowiem pożyczki czy kredyty, gdyż prawie 33% wydatków było pokrywane w ten sposób, a duża ich część poprzez niewypłacanie pensji w budżetówce, opóźnianie wypłat socjalnych czy też inflację. Najpoważniejsze trudności wynikały po stronie dochodów budżetowych. W okresie transformacji, kiedy państwo musi ściągać dochody od obywateli oraz prywatnych, a rozdrobnionych przedsiębiorców, a nie bezpośrednio od często wielkich przedsiębiorstw państwowych rosną trudności w zdobywaniu środków budżetowych. Mimo to, że w Rosji sprywatyzowano już 70% przedsiębiorstw, w 1997 r. aż 60.4% przynosiło straty a nie zyski.

Polityka monetarna. Inflacja.

Jak już wspomniano, lata 1992 – 1994 to okres hiperinflacji, której celem było m. in. Przywrócenie bardziej prawidłowych relacji ekonomicznych, w szczególności urealnienie kursu walutowego i struktury cen. Po tym okresie nastąpiło wyraźne obniżanie się stopy inflacji. W latach 1995 – 1997 można odnotować spadek tempa inflacji, która w 1995 r. wynosiła 131.4%, w 1996 r. 21.8%, a w 1997 r. nawet tylko 11%.

W 1995 r. ustabilizował się kurs wymienny rubla. Ten proces stabilizacji został wyraźnie podbudowany przez denominację rubla (przez skreślenie 3 zer) z dniem 1 stycznia 1998 r.

Również zdecydowanie ograniczono emisję pieniądza. Rezerwy netto w dolarach, które jeszcze w drugiej połowie 1992 r. były wysokie, bo o 331% wyższe niż w 1991 r., później wykazywały duże wahania – w 1994 r. rezerwy spadły o 64% w stosunku do roku poprzedzającego, a w 1996 r. jeszcze o dalsze 78%, ale w 1997 r. nastąpił wzrost ich wysokości o 18%, ale już w pierwszym półroczu 1998 r. znowu zanotowano ich spadek o 59%. Na rynku pieniężnym, wyczulonym na możliwości powstawania strat, wystąpiło duże zdenerwowanie po wybuchu azjatyckiego kryzysu finansowego, powszechnie bowiem za następnego kandydata do kryzysu widziano Rosję. Mimo więc pewnych korzystnych zmian, takich jak redukcja emisji pieniądza, ograniczenie dotacji, utrzymywanie kursu dolara w przewidywanych granicach zaczęto wycofywać pieniądze, a panika opanowywała także inwestorów. Kiedy do tego doszły zmiany polityczne 2 marca 1998 r. – Jelcyn zdymisjonował rząd Czernomyrdina – spotęgowało to panikę.

System bankowy

W 1990 r. banki w Rosji musiały zmienić cele, zasady i metody działania. Ich charakter uległ całkowitej zmianie, do czego nie były należycie przygotowane tak od strony organizacyjnej, jak i menedżerskiej czy personalnej. Zbyt powoli zmieniały styl działania, wprowadzając z oporami nowe produkty bankowe. Tak, jak w początkach działalności w tym okresie musiały stawić czoło hiperinflacji.

W 1995 r. stopy procentowe stały się już pozytywne, a wprowadzenie handlu państwowymi papierami wartościowymi wyraźnie zmieniło działalność banków. Zaczęły one zaciągać stosunkowo tanie zagraniczne kredyty i sprzedawać je w kraju, a więc przejmowały na siebie ryzyko walutowe. Zyski osiągnięte w ten sposób lokowały w wysoko oprocentowanych państwowych papierach wartościowych. To spowodowało, że zagraniczni kredytodawcy żądali mocnych zabezpieczeń dla przyznawanych kredytów, a banki rosyjskie miały w zasadzie tylko zabezpieczenie w państwowych papierach wartościowych, zmuszane więc były do ich sprzedaży. Duża ich podaż na rynku obniżyła ich wartość przez co spadały aktywa banków. Banki nie były natomiast zainteresowane udzielaniem kredytów dla potrzeb gospodarczych, nie było na nie zapotrzebowania, gdyż inwestycje były zbyt mało rentowne.

Brak zabezpieczenia oszczędności w bankach powodował utrzymywanie przez ludność połowy oszczędności nie w bankach, a w domach. Zakup obligacji był bardziej opłacalny niż kredytowanie. Rosły zaległości bankowe, które w 1997 r. wynosiły 32% PKB i przekroczyły sumę aktywów systemu bankowego. Zdarzało się, że pieniądze otrzymywane z budżetu po prostu ginęły, a banki ogłaszały upadłość.

Trzeba jeszcze wspomnieć, że dla rosyjskiej bankowości charakterystyczny jest wysoki poziom koncentracji; pięć największych banków posiada 50% wszystkich aktywów bankowych, a przeszło 80% wszystkich oszczędności jest skupionych w jednym banku.

Sytuacja w przedsiębiorstwach

Zła sytuacja występowała w przedsiębiorstwach. Rosła liczba przedsiębiorstw przynoszących straty. W 1997 r. było ich w rolnictwie prawie 80%, w przemyśle 47.3%, w budownictwie 40.1%, a średnio w gospodarce 60.4%. Wiele z nich powinno zostać zlikwidowanych, ale nadal otrzymywały nowe kredyty, choć dotychczasowych nie spłacały. Tłumaczy się to względami społecznymi, zatrudniają one dużą liczbę ludzi, których zwalnianie, ze społecznych i politycznych względów, jest wprost niemożliwe.

Bezpośrednie przyczyny wybuchu kryzysu

Za datę wybuchu kryzysu przyjmuje się, dość umownie, 17 sierpnia 1998 r. Wywołała go bezpośrednio dewaluacja rubla, ale trudności narastały od lat.         Początkowo w Rosji obowiązywał system stałego kursu wymiennego, co uważano za duże osiągnięcie, bo udało się 'zejść' z inflacją w wysokości 25% w 1992 r. do 11% w 1997 r. W połowie 1995 r. Centralny Bank Rosji wprowadził zmienny kurs rubla. Dalsze poluzowanie kursu nastąpiło w drugiej połowie 1996 r., kiedy zaczął obowiązywać pełzający kurs rubla z wahaniami - 6.2, a od 1997 r. - 5%, zaś od stycznia 1998 r. - 15%, z tym, że to ostatnie uregulowanie miało obowiązywać przez 3 lata. Obrona kursu walutowego spowodowała spadek rezerw walutowych od lipca 1997 r. do lipca 1998 r. o połowę, gdyż stale rósł popyt na dolary w Rosji. Ten brak zaufania do własnej waluty został jeszcze zwiększony przez denominację rubla. Wzrosły też niewspółmiernie stopy procentowe od rosyjskich krótkoterminowych pożyczek państwowych (w ciągu roku 4-krotnie). Zmusiło to do rozszerzenia ograniczeń 'korytarza' – co jednak nie dało rezultatów i w krótkim czasie kurs wymiany został uwolniony. Po miesiącu rubel stracił 60% na wartości.

Bank Centralny Rosji przestał wspierać kurs rubla, a więc zezwolił na jego dewaluację, co spowodowało znaczny wzrost stopy inflacji. Poza tym zaprzestano obsługi i zobowiązano się dokonać restrukturyzacji znacznej części zobowiązań rządowych opiewanych na ruble, tzn. krótkoterminowych bonów skarbowych (GKO) i wewnętrznych obligacji skarbowych (OFZ). Ogłoszono też 90-dniowe moratorium na obsługę zagranicznych zobowiązań banków komercyjnych. Podjęto też działania ograniczające wywóz kapitału z Rosji. Kryzys finansowy stał się faktem.

Słaba dyscyplina banków, przy przewadze zobowiązań walutowych banków nad należnościami, prowadzone przez nie transakcje spekulacyjne, wysoka korupcja, wstrzymanie obsługi rządowych papierów wartościowych, które stanowiły znaczną część aktywów bankowych, a w szczególności gwałtowny run na banki wywołany dewaluacją rubla doprowadziły do głębokiego kryzysu bankowego. 7 września 1998 r. odwołano dyrektora Centralnego Banku Rosji. 23 sierpnia 1998 r. prezydent Jelcyn zdymisjonował rząd Kirijenki, a związane z tym kilkutygodniowe przetargi z Dumą na temat powołania nowego rządu dopełniły czary. Kryzys finansowy i bankowy stał się kryzysem politycznym.

Jesteś tutaj: Kompendium ekonomii » Finanse międzynarodowe » Kryzys walutowy w Rosji - rok 1998 - przyczyny kryzysu

Zaloguj się, aby zagłosować