Definicje i rodzaje przedsiębiorstw spółdzielczych

Ze spółdzielczością spotykamy się w wielu dziedzinach życia. Mimo, iż jest ona dla nas zjawiskiem codziennym, to pojęcie spółdzielni nie jest bynajmniej jednoznaczne. Często ujmowane jest w sposób niepełny, czasem fałszywy, a niekiedy celowo zdeformowany.

Ustalenie definicji należy niewątpliwie do zadań trudnych. Odnosi się to szczególnie do zjawisk życia społecznego i gospodarczego, albowiem spółdzielczość jako kategoria historyczna, podlega ciągłym przemianom, a tym  samym zmienia w pewnej mierze treść dotychczasowych pojęć.

Tradycyjne pojmowanie spółdzielczości ogranicza się do formy realizacji określonych celów gospodarczych słabszych ekonomicznie warstw, organizujących się w oparciu o współdziałanie i pomoc wzajemną. Jej rozwój zapoczątkowało założenie w 1844 roku spółdzielni spożywców w Rochdale.

Biorąc powyższe pod uwagę, na istotę spółdzielczości można patrzeć z różnych punktów widzenia: gospodarczego, społecznego, politycznego i etyczno-moralnego. Nie jest więc ona czystą kategorią ekonomiczną. Spółdzielczość nie jest również jednolita pod względem teoriopoznawczym co znacznie utrudnia formowanie pojęcia. Stanowi ona bowiem przedmiot wielu nauk: ekonomii, polityki gospodarczej, polityki społecznej, socjologii, prawa, teorii organizacji, pedagogiki społecznej, historii gospodarczej, historii myśli społecznej. Podlega wpływom wytwarzanych ideologii, a jednocześnie ma swą własną drogę rozwoju. Chęć ujęcia w definicji spółdzielni całego doświadczenia historycznego daje w rezultacie określenie zbyt ogólne i nazbyt szerokie.

Ideolodzy i teoretycy spółdzielczości stworzyli wiele definicji spółdzielni, które najczęściej odzwierciedlały światopogląd ich twórców. Autorami dzieł o spółdzielczości bardzo często byli zaangażowani działacze, oceniający rolę ekonomiczną i społeczną spółdzielni nie tylko przez pryzmat obiektywnych kryteriów prakseologicznych, ale również, a nawet przede wszystkim, z filozoficzno-etycznego i politycznego punktu widzenia. Nie zawsze jednak odróżniali to, co wynika z doświadczenia historycznego, od tego, co być powinno w myśl ich ideologii czy doktryny.

Warto zaakcentować, iż skomplikowanemu charakterowi spółdzielczości i różnym poglądom na jej istotę odpowiada wielka obfitość określeń spółdzielni.
W literaturze istnieje kilkadziesiąt różnych definicji spółdzielni, a wg. A Wyss liczba cech branych pod uwagę wynosi około sześćdziesięciu.

Przykładem czysto ekonomicznego ujmowania istoty spółdzielni może być definicja S. Willeitnera. Elementy socjologiczne, poszerzające treść pojęcia, zawiera definicja F. Furstenberga. Definicjom wyłącznie formalno-prawnym hołdowali głośni swego czasu teoretycy niemieccy, jak H. Cruger, F. Staudinger, czy E. Jacob. K. Gide akcentował w określeniu spółdzielni pierwiastek solidaryzmu. Webbowie podkreślali demokratyczny ustrój i działalność społeczną.

B. Lavergne ograniczył pojęcie spółdzielni do spółdzielni spożywców, głosząc ideologię socjalizmu spółdzielczego, którego podstawowym elementem była właśnie spółdzielczość spożywców. Również polscy autorzy wnieśli wiele interesujących, choć często spornych myśli i ujęć. Dla przykładu można wymienić: Abramowskiego, Chmielewskiego, Mielczarskiego, Milewskiego, Wojciechowskiego, Wolskiego.

Jak wynika z powyższego, poszczególni autorzy wymieniają szereg definicji nader rozbieżnych, będących wyrazem odmiennych poglądów na istotę i zadania spółdzielczości.

Również ustawy o spółdzielniach w swym dążeniu do regulowania spraw spółdzielczych wnosiły nowe elementy do definicji. Ustawa o spółdzielczości z 29 października 1920 roku dała jednoznaczną definicję spółdzielni w art. 1., par. 1.:  'Za spółdzielnię uważa się zrzeszenie nieograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie osobowym, mające na celu podniesienie zarobku lub gospodarstwa członków przez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa'. Art. 1., par. 2.: 'Służąc powyższym żądaniom gospodarczym, spółdzielnia może również mieć na celu podniesienie poziomu kulturalnego swych członków' .

Definicję tę uzupełniono stwierdzeniem, że spółdzielnia może służyć również celom kulturalnym, co stanowiło pewien kompromis pomiędzy koncepcją rochdalską a innymi wzorami ograniczającymi spółdzielczość jedynie do funkcji ekonomicznych.

Stosownie natomiast do definicji zawartej w ustawie o spółdzielniach i ich związkach z 17 lutego 1961 roku 'Spółdzielnia jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o nieograniczonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym; ma ona na celu prowadzenie działalności gospodarczej w ramach narodowego planu gospodarczego, jak również działalności społeczno-wychowawczej dla stałego podnoszenia materialnego i kulturalnego poziomu życia i świadomości społecznej swych członków oraz dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej - Polska Dom Polaków'.

Definicja ta wniosła kilka nowych, charakterystycznych dla spółdzielczości socjalistycznej, elementów, a mianowicie: podkreśliła związek działalności gospodarczej z planami ogólnonarodowymi, a więc z interesem ogólnospołecznym, a nie tylko grupowym; silnie zaakcentowała obligatoryjną zasadę prowadzenia działalności społeczno-wychowawczej, a więc odmiennie niż w uprzednio cytowanej definicji, w której zasada ta uzależniona była od woli i możliwości samych zainteresowanych tworzących spółdzielnię; wyraźnie zaznaczyła pracę dla dobra państwa zdefiniowanego ustrojowo, tj. dla dobra Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Karty naszego prawodawstwa w doskonały sposób obrazują ewolucję terminu 'spółdzielnia'. Sposób definiowania zależy bowiem od jej umiejscowienia w określonych warunkach. Zmiana zadań i celów, które zależą przede wszystkim od struktury ekonomicznej społeczeństwa, a także od stopnia rozwoju sił wytwórczych, stwarza potrzebę nowych definicji.

Międzynarodowe Biuro Pracy ONZ (ILO) stwierdziło, że 'Spółdzielnia jest zrzeszeniem zmiennej liczby osób odczuwających te same trudności ekonomiczne, które to osoby, zjednoczywszy się dobrowolnie na zasadzie tych samych praw i obowiązków, starają się przezwyciężyć trudności ekonomiczne  poprzez prowadzenie i wykorzystywanie przedsiębiorstwa na własne ryzyko, przy pracy zespołowej i wspólnych materialnych i moralnych korzyściach, na które to przedsiębiorstwo według wspólnych potrzeb członkowie przenoszą jedną lub więcej ze swych funkcji gospodarczych'.  

Podczas obrad Międzynarodowego Związku Spółdzielczego na Kongresie w Manchester w 1995 roku, przyjęto następującą definicję: 'Spółdzielnia jest niezależnym stowarzyszeniem osób, łączących się dobrowolnie, w celu zaspokojenia swoich wspólnych gospodarczych, socjalnych oraz kulturalnych potrzeb i dążeń poprzez współposiadane i demokratycznie zarządzane przedsięwzięcie'.
 
Definicja ta określa spółdzielnię z jednej strony jako stowarzyszenie osób, mających wspólne cele, a z drugiej jako przedsiębiorstwo prowadzone przez te osoby, które zostało powołane do realizacji celów założycielskich. Tak sformułowana definicja w doskonały sposób oddaje podwójny charakter spółdzielni.

Formowanie pojęcia do zachodzących zmian doprowadziło w rezultacie do ukształtowania się aktualnie obowiązującej definicji w polskim ustawodawstwie. Cytując art. 1., par. 1. Prawa spółdzielczego, stwierdza się, iż: 'Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą'. W art. 1., par. 2. zaakcentowano również bardzo ważną kwestię, a mianowicie: 'Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska'.

Jak stąd wynika, spółdzielnia stanowi zespół osób, które dla osiągnięcia wspólnego celu podejmują się współdziałania w sposób zorganizowany. Idea współdziałania, to najbardziej konstytutywny element spółdzielni. To właśnie czynnik współdziałania jest tak specyficzny dla działalności spółdzielni, iż w większości języków europejskich stał się źródłosłowem określenia spółdzielczości – z łac. cooperatio – współdziałanie.

Treści spółdzielczości nie wyczerpuje jednak sama zasada współdziałania. Musi to być bowiem współdziałanie świadome, dobrowolne i oparte – jeśli nie wyłącznie, to głównie – na środkach samych zainteresowanych, czyli na tzw. samopomocy. Z zasady dobrowolności i samopomocy wypływa samorządność spółdzielni, rozumiana jako demokratyczna forma zarządzania i jako praca samych zainteresowanych dla wyzwolenia ekonomicznego i społecznego.

Z zasady dobrowolnego współdziałania wynika postulat, iż spółdzielcy w sposób samodzielny i samorządny decydują o istnieniu spółdzielni i kierunkach jej działalności. Pierwotną, a zarazem podstawową cechą każdej spółdzielni jest jej zrzeszeniowy charakter, oparty na zasadach demokratycznych. Podstawowym więc elementem, podmiotem spółdzielni, są jej członkowie.

Od spółek kapitałowych tym się ona wyróżnia, że jest zrzeszeniem osób, a nie kapitałów. Nie kapitał lecz zrzeszeni w spółdzielni ludzie stanowią o jej istocie, a kapitał i zysk stają się tylko instrumentami osiągania zasadniczych celów, jakimi są interesy członków. Spółdzielnie mają więc podwójny charakter, tzn. są jednostkami gospodarczymi o typie przedsiębiorstw, a jednocześnie są związkami osób, czyli stowarzyszeń.

Spółdzielnie oprócz zaspokajania potrzeb ekonomicznych, a więc oprócz działalności gospodarczej, mogą prowadzić także – i niejako na równi z nią – działalność społeczno-wychowawczą, umożliwiającą szersze oddziaływanie spółdzielni w swym środowisku. W tej sferze działalności mającej niegdyś kształtować nowy typ człowieka, który umiałby współdziałać z innymi ludźmi, formował się ethos pracy spółdzielczej, w którym tkwią nieprzemijające wartości.

Jak z powyższego wynika, możliwości działania spółdzielni są ogromne. Wobec tego definicja musi być na tyle ogólna, aby stworzyć spółdzielniom możliwość rozwoju, czy chociażby przetrwania na rynku, który staje się coraz bardziej umiędzynarodowiony i na którym panuje coraz silniejsza konkurencja. Dla istnienia i funkcjonowania spółdzielni w przyszłości, jej definicja powinna opierać się na kryteriach ekonomicznych i szczególnym podkreśleniu znaczenia gospodarczego spółdzielni dla ich członków.

Jesteś tutaj: Kompendium ekonomii » Ekonomia » Definicje i rodzaje przedsiębiorstw spółdzielczych

Zaloguj się, aby zagłosować