Przedsiębiorstwo spółdzielcze w gospodarce rynkowej

Przemiany społeczno-gospodarcze po 1989 roku w znaczący sposób wpłynęły na działalność spółdzielni. Zapoczątkowany został proces transformacji gospodarki narodowej poprzez przechodzenie od gospodarki centralnie planowanej i kierowanej, a więc nakazowo-rozdzielczej, do gospodarki rynkowej.

Znaczna część spółdzielni nie potrafiła odnaleźć się w nowych warunkach. W konsekwencji gwałtownie zmniejszył się zakres działania spółdzielni. Ta marginalizacja roli spółdzielni w gospodarce, to zarówno efekt odchodzenia od sztucznego – w czasach PRL – rozbudowania sektora spółdzielczego, jak też umiejętność działania w konkurencyjnym otoczeniu.

Owo konkurencyjne otoczenie stawia przed spółdzielniami konieczność dostosowania się do reguł gry rynkowej, które są jednakowe dla wszystkich podmiotów gospodarczych w niej uczestniczących.

Państwo powinno tworzyć taką politykę konkurencyjną, która stymulowałaby procesy restrukturyzacyjne i wzrostowe sprowadzające się do stosowania właściwych narzędzi polityki ekonomicznej. Restrukturyzacja, jako kategoria ekonomiczna, obejmuje zmiany zarządzania zasobami produkcyjnymi, zmiany systemowe, tj. własnościowe i regulacji oraz zmiany struktury obszarowej gospodarstw i produkcji odnośnie do jej rozmiaru, a także jakości.  

Problemy dostosowania systemu spółdzielczego do gospodarki rynkowej

Po roku 1989 w zasadniczy sposób zmienił się system powiązań gospodarczych. Zapoczątkowany został proces transformacji gospodarki narodowej poprzez przechodzenie od gospodarki centralnie planowanej i kierowanej, a więc nakazowo-rozdzielczej, do gospodarki rynkowej.

Pierwszy okres wdrażania mechanizmu rynkowego w Polsce (1989-1992) przyniósł spółdzielczości wielką dezorganizację, chaos gospodarczy, gwałtowne zmniejszenie się jej roli w gospodarce narodowej w rozwiązywaniu zbiorowych problemów socjalno-bytowych i komercyjno-rynkowych. Wobec powyższego negowano dokonania i zasadność funkcjonowania spółdzielczości w nowej rzeczywistości. Poszły niejako w zapomnienie takie fakty, jak np.:
• dobrowolne i społecznie akceptowane początki ruchu (sięgające XIX wieku)
• piękna rola spółdzielczości w umacnianiu polskiego stanu posiadania w okresie zaborów i jej pozytywne oddziaływanie na unowocześnienie i racjonalizowanie wielu znaczących dziedzin gospodarki narodowej II Rzeczypospolitej
• wysoko oceniana stymulująca rola spółdzielczości w podnoszeniu poziomu i jakości życia całych warstw społecznych

Pomimo, iż spółdzielczość weszła w okres reformy gospodarczej i przemian ustrojowych jako sektor dobrze rozwinięty, skupiający kilka milionów członków i dysponujący znacznym potencjałem gospodarczym, to w opinii publicznej nastąpiła prawie całkowita dewaluacja jej społecznego wizerunku. Niektóre ugrupowania polityczne i związane z nimi środki masowego przekazu z upodobaniem tworzyły i podtrzymywały nieprzychylne nastawienie do spółdzielczości. Nie tylko akcentowały i wyolbrzymiały występujące w pracy spółdzielni potknięcia i mankamenty, ale przemilczały, a niekiedy mocno fałszowały prawdziwą genezę ruchu.

Odnosi się wręcz wrażenie, że niektóre ekipy rządowe wolałyby nawet, aby problem spółdzielczości nie istniał dla nich w ogóle. Trudno zrozumieć jak to jest, że znaczna część z istniejących partii, organizacji społecznych i ugrupowań politycznych, ze względów koniunkturalnych nie dostrzegała niekwestionowanych, historycznie potwierdzonych w skali światowej walorów spółdzielczości.

Duży, pozytywny dorobek związków spółdzielczych zniweczyła ustawa z 20 stycznia 1990 roku o zmianie w organizacji i działalności spółdzielni. W zamierzeniach ustawodawcy miała ona być aktem wielkiej, odgórnej sanacji ruchu spółdzielczego, tymczasem miała mocno destrukcyjny wpływ na rozwój spółdzielczości. Likwidacja centralnych związków spółdzielczych spowodowała dotkliwe straty w organizacji działalności gospodarczej spółdzielczości w okresie, gdy dokonywały się głębokie przeobrażenia gospodarcze. Przez rozbicie terenowych i ogólnokrajowych związków spółdzielczych zerwane zostały więzi gospodarcze budowane przez lata drogą ewolucji struktur i ciągłych poszukiwań lepszych rozwiązań.

Spółdzielnie zostały pozbawione nie tylko reprezentacji, lecz również lustracji, fachowego doradztwa i działalności szkoleniowej oraz nadbudowy gospodarczej. Wystąpiły w związku z tym zjawiska marnotrawienia majątku, zahamowania działalności, utrudnienia w rozwoju, rozgoryczenie kadr i działaczy, konflikty między członkami a pracownikami, wyprzedaż majątku dla celów bieżącej konsumpcji, itp. Spółdzielnie często nastawiały się na przetrwanie.

Wspomniana ustawa ze stycznia 1990 roku poza celami strukturalnymi, jak stworzenie warunków do samodzielnego działania spółdzielni, rozbicie monopolistycznych spółdzielczych organizacji wyższego szczebla, stanowiących instrument realizacji celów gospodarki planowej, miała przede wszystkim nie deklarowane wprost cele polityczne, tj. wyeliminowanie konkurencji przez osłabienie spółdzielczych struktur gospodarczych, aby zagwarantować dogodniejsze warunki do szybkiego powstania sektora gospodarki prywatnej działającej na małą i średnią skalę, zwłaszcza w sferze obrotu towarowego i przetwórstwa. Nastąpił w związku z tym spadek popytu na dobra konsumpcyjne i artykuły do produkcji rolnej oraz usług produkcyjno-bytowych.

Ponieważ rolnictwo charakteryzuje się niską rentownością, możliwości akumulacji kapitału są znacznie ograniczone, a produkcja rolna odznacza się znaczną kapitałochłonnością. W związku z tym spółdzielnie napotykały na ciągłe kłopoty z brakiem własnych środków finansowych na inwestycje. Powyższa sytuacja nasiliła się jeszcze bardziej po urynkowieniu gospodarki. W warunkach rynkowych, racjonalną działalność inwestycyjną mogą prowadzić tylko spółdzielnie mające znaczne rezerwy środków własnych.

W pierwszych latach urynkowienia (1990 – 1993r.), inwestowanie w spółdzielniach zostało znacznie ograniczone trudnościami finansowymi wywołanymi dekoniunkturą w rolnictwie oraz szczególnie twardymi zasadami kredytowania (bardzo wysokie oprocentowanie i zabezpieczenia kredytowe).    

Urynkowienie gospodarki w znacznym stopniu pogorszyło uwarunkowania rozwoju rolnictwa, co doprowadziło do 'wypadania' z rynku mniej sprawnie zarządzanych gospodarstw i to we wszystkich sektorach. Zdecydowana większość spółdzielni uległa likwidacji ze względów ekonomicznych. Majątek takich spółdzielni na ogół uległ rozproszeniu poprzez sprzedaż lub przejęcie przez poszczególnych członków. Likwidacji uległa również – stosunkowo nieliczna – część spółdzielni silnych ekonomicznie lecz poszukujących możliwości dalszego rozwoju w dopływie kapitału z zewnątrz.    

Błędy ustawy z 20 stycznia 1990 roku próbowano naprawić poprzez uchwalenie znowelizowanego prawa spółdzielczego, zapewniającego dostosowanie zasad działania spółdzielni do warunków gospodarki rynkowej. Po długich pracach i trudnościach legislacyjnych nowelizacja ta miała miejsce 7 lipca 1994 roku.

Bardzo istotne znaczenie miało uznanie własności spółdzielczej za własność prywatną członków spółdzielni, nie podlegającą prywatyzacji, potwierdzenie samorządnego i niezależnego charakteru ruchu spółdzielczego oraz stworzenie podstaw prawnych zrzeszania się spółdzielni w nowe związki spółdzielcze.

Konstytucja określiła następująco ustrój gospodarczy kraju w art. 20: 'Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych, stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej'.

Spółdzielczość, choć nie wymieniona z nazwy, mieć więc będzie – uzasadnione ekonomicznie i społecznie – szerokie pole działania. Wynika to z konieczności ochrony przed wyzyskiem bytowych i produkcyjnych interesów warstw ekonomicznie słabszych, tj. przede wszystkim ludności wiejskiej i rolniczej, mniej zasobnych konsumentów, rzemieślników, ludzi niepełnosprawnych.

Konieczne jest więc uświadomienie znaczenia – właśnie poprzez ruch spółdzielczy – współdziałania gospodarczego i społecznego środowisk lokalnych, szczególnie tych, które nie dysponują znaczącym kapitałem, a chcą wspólnie rozwiązywać własne problemy ekonomiczne czy społeczne.

Spółdzielniom znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej szansę rozwoju może stworzyć dalsza restrukturyzacja. Poprawy sytuacji dochodowej spółdzielnie te mogą poszukiwać również w uruchomieniu nowych opłacalnych kierunków produkcji w oparciu m. in. o fundusze pomocowe z Unii Europejskiej.

Jesteś tutaj: Kompendium ekonomii » Gospodarka » Przedsiębiorstwo spółdzielcze w gospodarce rynkowej

Zaloguj się, aby zagłosować