Średniowieczne monety polskie

Wiadomo, iż Mieszko I nakazał wybić srebrne denary, jednak pradzieje pieniądza używanego przez ludność ziem polskich sięgają wieków wcześniejszych. Na ziemie polskie napływały obce monety kruszcowe starożytnego świata śródziemnomorskiego w szczególności rzymskie, w mniejszym stopniu greckie i bizantyjskie, a we wczesnym średniowieczu – arabskie i zachodnioeuropejskie. Prawdopodobnie pierwsza moneta przybyła do naszego kraju w IV lub w III wieku p.n.e. Pieniądz arabski napływał do Polski od połowy IX wieku i był w obiegu do X wieku. Jednakże to napływ monety muzułmańskiej przyczynił się do upowszechnienia pieniądza kruszcowego na ziemiach polskich i do zrozumienia funkcji pieniądza jako instrumentu ułatwiającego wymianę.

DENAR BOLESŁAWA CHROBREGO "PRINCES POLONIE"
Denar - srebrna moneta w starożytnym Rzymie. We wczesnym średniowieczu, podczas wielkiej reformy monetarnej Karola Wielkiego przyjęto srebrnego denara jako monetę podstawową. Dzięki temu denar rozpowszechnił się na całą Europę, a jego siła była tak wielka, że pierwsze monety bite w wielu nowych państwach to właśnie denary. Tak jest między innymi w Polsce i Skandynawii. Bolesław Chrobry (992-1025) wybijał denary "Princes Polonie" około 1000-10 roku. Chrobry nakazał też bicie monety, która mogła mieć związek ze zjazdem gnieźnieńskim. Na jej odwrocie znajdujemy dwa słowa 'Gnezdun civitas', czyli 'Gniezno gród'. Pod koniec panowania. Bolesława Chrobrego na polskich monetach zaczęto umieszczać napis 'rex'. Historycy wiążą ten fakt z koronacją Bolesława w 1025 roku.

Z jednej grzywny srebra (tu 408g.) bito 240 monet o średnicy około 18-20 mm i wadze 1.6-1.8g. Denary te nawiązywały do wzorców karolińskich z końca VIII wieku. Moneta ta miała bardziej charakter reprezentacyjny niż ekonomiczny. Być może służyła do wypłacania niektórych nagród czy darów dla szczególnie ważnych osobistości. Funkcje głównego monetarnego środka płatniczego spełniały monety arabskie i anglosaskie. Na denarze tym zapisano po raz pierwszy nazwę Polski. Zapis ten jest wcześniejszy od zapisów w dokumentach czy kronikach, tak polskich jak i zagranicznych. Moneta ta zdobyła wielką sławę nie tylko z tego powodu. Dawniejsi badacze bardzo szybko zwrócili uwagę na ptaka widniejącego na awersie. Ponieważ godłem Polski jest orzeł, to ptak przedstawiony na awersie także mógł być orłem. Wtedy, na tej jednej małej monecie, mielibyśmy nie tylko pierwszy zapis nazwy, ale i pierwsze przedstawienie godła. Awers kopii przedstawia ptaka stojącego w prawo z rozwiniętym ogonem i legendą: PRINCES POLONIE (Książe Polski). Rewers natomiast krzyż nitkowy i legenda: PRINCES POLONIE.

Monety bite przez mennicę książęcą służyły bardziej utrwalaniu władzy niż wymianie handlowej. Nie znający się na piśmie mieszkańcy Polski nie potrafili ich odczytać, ale wiedzieli, że wyryto na nich imię księcia (lub nazwę państwa), bo takie fakty ogłaszano na wiecach oraz symbolizujący religię państwową krzyż.

DENAR BOLESŁAWA CHROBREGO "GNEZDVN CIVITAS"
Bolesław Chrobry (992-1025) wybijał denary "Gnezdvn Civitas" około 1000-5 roku. Monety te mogły być bite w Gnieźnie, prawdopodobnie na uświetnienie czy też pamiątkę Zjazdu Gnieźnieńskiego w roku 1000, na którym w obecności cesarza Ottona III ogłoszono oficjalnie samodzielność polskiej organizacji kościelnej.

Znamy obecnie jedynie 1 zachowany do naszych czasów egzemplarz o średnicy 18,5 mm i wadze 1,66g.. Podobnie jak denar "Princes Polonie" także i ta moneta nie spełniała funkcji gospodarczych a jedynie reprezentacyjne. Nieprzeciętnym artystą musiał być wykonawca stempla menniczego. Głowa władcy wydaje się raczej plastycznym portretem a nie tylko schematycznym, symbolicznym wyobrażeniem panującego. Awers kopii przedstawia: głowa w lewo w diademie, na szyi naszyjnik. Legenda wsteczna ROLIZLAVS (zniekształcone Bolesław). Rewers kopii przedstawia krzyż o typie pomiędzy kawalerskim i prostym. Pomiędzy ramionami 3 kule i trójkąt. Legenda: GNEZDVN CIVITAS (Miasto Gniezno).

DENAR BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO "DUCIS BOLEZLAI"
Bolesław Krzywousty (1102-1138) wybijał w Krakowie denary "Ducis Bolezlai" około 1107-13 roku. Moneta ta powstała w okresie uzyskania władzy zwierzchniej przez Krzywoustego, walczącego ze swym bratem Zbigniewem. Wojna domowa zakończyła się zwycięstwem Bolesława, który do czasu oślepienia a potem zabicia brata posiadał władzę nieograniczoną. Zbrodnią tą naraził się wyższemu duchowieństwu i możnowładcom. Następne monety pokazują już Księcia Bolesława jako pokutnika. Moneta tu przedstawiona jest więc odbiciem stosunków politycznych sprzed zabicia Zbigniewa: Książe pokazuje siebie jako władcę jedynego, pełnego siły (miecz), błogosławiącego swój lud. Jest to jedno z niewielu monetarnych przedstawień władcy siedzącego na tronie. Awers kopii przedstawia władcę na wprost, siedzącego na tronie z mieczem w prawicy, lewa ręka w geście błogosławieństwa. Legenda: DUCIS BOLESLAI (Książe Bolesław). Na rewersie krzyż z 4 kulami pomiędzy ramionami. Legenda: DENARIVS (Denar).

W drugiej połowie XIV wieku pojawiła się gruba moneta srebrna: grosz krakowski. Była to najważniejsza jednostka w systemie monetarnym, wprowadzony przez Kazimierza Wielkiego. Znajdowały się na niej napisy 'Kazimirus Primus – Dei gratia Rex Polonie' ('Kazimierz Pierwszy – z bożej łaski król Polski') oraz 'Grossi Cracovienses' ('Grosz krakowski'). Na rewersie grosza wybito orła w koronie.

PÓŁGROSZ KORONNY WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY
Wielki sukces reformy monetarnej Wacława II Czeskiego dał Europie środkowo-wschodniej nową monetę: szeroki grosz praski. Grosz ten odpowiadał na zapotrzebowanie gwałtownie rozwijającego się życia gospodarczego. Przy ogromnej produkcji wkrótce stał się podstawowym środkiem płatniczym tej części Europy. W Polsce, reforma monetarna Kazimierza Wielkiego wprowadziła do obiegu odpowiednik szerokiego grosza praskiego - grosz krakowski. Jednak brak własnych kopalń srebra spowodował, że do produkcji groszy krakowskich musiano używać monet obcych, w tym także groszy praskich. Aby utrzymać opłacalność produkcji zamiast całych groszy bito półgrosze, do których dodawano odpowiedniej ilość miedzi. W ten sposób 2 półgrosze odpowiadały wartością 1 groszowi lecz zawierały mniej srebra 1 półgrosz dzielił się na trzy trzeciaki lub 9 denarów.

Władysław Jagiełło (1386-1434) w początkach swego panowania nie bił półgroszy. Ich produkcję w ogromnych ilościach rozpoczęto w roku 1399 i kontynuowano przez 15 lat. Srebro początkowo 7 próby, (czyli 7 części srebra na 9 części miedzi) ulega pogorszeniu i dochodzi pod koniec emisji do próby 5. Półgrosze te na wiele lat stały się podstawowym pieniądzem w kraju. Miały około 22 mm średnicy i ciężar około 2g.. 96 tych monet szło na grzywnę półgroszy. Dla przykładu: zbroja zakupiona przez dwór Jagiełły kosztowała trochę ponad 8 grzywien półgroszy. Przedstawiona poniżej kopia prezentuje półgrosze z pierwszych 7 lat produkcji (1399-1406). Były to monety lepiej wykonane i z lepszego srebra. Awers kopii przedstawia koronę królewską. Legenda: MONETA WLADISLAI (moneta Władysława). Na rewersie orzeł w koronie. Legenda: REGIS POLONIE (króla Polski).

SZELĄG KRZYŻACKI WIELKIEGO MISTRZA MICHAŁA KUCHMEISTER VON STERNBERG
Od początku istnienia państwa krzyżackiego istniał także jego własny pieniądz. Był to bardzo mały, jednostronnie bity fenig. 12 takich fenigów określano mianem szeląga, choć takiej monety nie było. Rozwój życia gospodarczego w państwie krzyżackim wymagał reformy monetarnej. Koniecznością było wprowadzenie większej monety, gdyż małe fenigi nie spełniały swej roli. Podobnie jak w Polsce, w powszechnym użyciu były szerokie grosze praskie. Wielki Mistrz Winrich von Kniprode (1351-82) zaczął około 1370 roku bić szelągi. Nie były to monety najlepsze, gdyż postanowiono świadomie je fałszować, aby otrzymywać dodatkowe dochody. Z jednej grzywny chełmińskiej bito zamiast 60, 120 lub więcej szelągów. Szelągi miały średnicę około 22 mm i wagę około 1.6 g. Co ciekawe, pieniądz ten produkowany przez 150 lat, prawie nie zmienił swojej formy plastycznej. Przedstawiona tutaj kopia szeląga krzyżackiego bita była przez Wielkiego Mistrza Michała Kuchmeister von Sternberg (1414-1422). Awers monety przedstawia tarczę Wielkiego Mistrza z legendą MAGST. MICHAEL PRIM (Mistrz Michał Pierwszy) zaś rewers tarczę zakonu z legendą MONETA DNORVM PRVC (moneta panów Prus).

TRZECIAK MAZOWIECKI ZIEMOWITA IV
Trzeciak (zwany także ternarem) był dzieckiem reformy groszowej. Moneta ta powstała jako 6 część grosza czyli miała wartość 3 denarów. Stąd nazwa. Ternar wypełniał lukę pomiędzy półgroszem a małym denarem. Pierwsze trzeciaki bili król Polski Władysław II Jagiełło (1386-1434) oraz Książe mazowiecki Ziemowit IV (1381-1426). Samodzielne Księstwo Mazowieckie położone pomiędzy Polską, Litwą i państwem zakonnym posługiwało się monetą polską, czeską i krzyżacką. Własnych monet poza dwoma przypadkami książęta mazowieccy nie bili. Nie było takiej potrzeby ekonomicznej. W roku 1354 Książe mazowiecki Ziemowit III wybił półgrosza mazowieckiego z okazji zjednoczenia pod jego panowaniem wszystkich ziem Mazowsza.

Jego moneta z legendą: MONETA SEMOVITI DVCIS MAZOVIE (moneta Ziemowita, księcia Mazowsza) należy do największych rzadkości numizmatycznych. Drugim władcą księstwa mazowieckiego wybijającego własne monety był Ziemowit IV. Jego działalność w tym zakresie ograniczyła się tylko do bicia malutkich trzeciaków. Monety te miały jedynie podnieść autorytet księcia. Wpływu na gospodarkę nie miały. I choć księstwo mazowieckie przetrwało do 1526 roku, trzeciaki Ziemowita IV są ostatnimi znanymi monetami mazowieckimi. Trzeciak ten miał średnicę około 14,1 mm, i ciężar około 0,65g.. Awers przedstawia inicjał S ( Siemovitvs ) czyli Ziemowit. Legenda: DUCIS SEMOVITI (księcia Ziemowita). Na rewersie widnieje orzeł oraz legenda: MONETA PLOCAN (moneta Płocka).

2 ZŁOTE W OBLĘŻENIU ZAMOŚCIA
Moneta ta jest doskonałym przykładem monety oblężniczej. W styczniu 1813 roku wojska rosyjskie, podążające za resztkami wojsk Napoleona, otoczyły twierdzę Zamość. 4 tysiącami obrońców dowodził generał Hauke. Po 7 miesiącach oblężenia dowodzący obroną postanowił wybić pieniądz oblężniczy na zapłacenie zaległego żołdu. Po wielu próbach udało się wybić 7830 monet dwuzłotowych i 1330 monet sześciogroszowych. Mimo wielkiego poświęcenia w przezwyciężaniu rozlicznych trudności monety te były w obiegu tylko 1 dzień. Twierdza poddała się 25 listopada 1813 roku, tuż po wykonaniu monet. Znaczną część monet wykupił potem rząd carski. Obecnie monety te stanowią rzadkie i cenne okazy polskiego mennictwa oblężniczego.

Monetę zwaną złotym polskim biło się za panowania Zygmunta Augusta w roku 1564. Jednakże ta, wcale nie była ze złota, tylko ze srebra. Złoty powrócił po pierwszej wojnie światowej; w 1924 roku zastąpił markę polską. Pierwsze pieniądze papierowe wiążą się z powstaniem kościuszkowskim, kiedy to w 1794 roku wprowadzono bilety skarbowe. Pieniądze papierowe emitowane były też przez rząd Księstwa warszawskiego, który nadał im miano biletów kasowych.

Jesteś tutaj: Kompendium ekonomii » Ekonomia » Średniowieczne monety polskie

Zaloguj się, aby zagłosować