Historia pieniądza - pierwsze formy pieniądza

Na początku był barter czyli handel wymienny

Zanim pojawiła się moneta - istniał już handel wymienny. Etnolodzy i socjolodzy odnajdują ślady wymiany w zwyczajach zarówno ludów pierwotnych, jak i ludów z afrykańskiego buszu czy z prerii Ameryki Północnej. Wymiana między poszczególnymi grupami zaczęła się już w epoce homo sapiens i homo faber. Kiedy klimat się ocieplił i ludzie zaczęli opuszczać groty, gdy nauczyli się wykorzystywać dary natury: łowić ryby, paść zwierzęta, zbierać zioła, uprawiać ziemię, nauczyli się też wymieniać między sobą towar. Każda taka transakcja była negocjacją, opartą na wzajemnym zaufaniu i szacunku. Wymiana była bodźcem do powstania pieniądza i systemu monetarnego. Między pierwotnymi ludami odbywała się na zasadzie daru i odwzajemnienia.

Wymiana taka była rytuałem - bez słów i bez bezpośredniego kontaktu między ludźmi dokonującymi tej wymiany. Potem nastąpiła era handlu okazjonalnego - charakteryzującego się obecnością obu partnerów transakcji. Wymiana bezpośrednia pojawiła się znacznie później.

W państwach starożytnej Mezopotamii – w Sumerze, Babilonii i Asyrii – istniał rozwinięty handel. Odczuwano potrzebę środka, który by pośredniczył w wymianie, ułatwił ją, a także służył jako wyznacznik wartości. Na początku wymieniano między sobą żywność, potem surowce i wyroby rzemieślnicze. Mieszkańcy piaszczystych terenów potrzebowali od osadników ziem obfitujących w kamienie - krzemień, kamienie zawierające kwarc i jaspis. Dlatego w Belgii archeolodzy odnaleźli krzemień z Alp, a w Szwajcarii obsydian z Cyklad. Muszle, z których robiono naczynia lub amulety oraz minerały, które mogły służyć do wyrobu biżuterii: turkusy czy złote samorodki także docierały w odległe miejsca. Mieszkańcy wymieniali skóry, futra ze zwierząt, kościane ostrza, gliniane naczynia, a potem niewolników.

Gdy dostrzeżono niedoskonałości barteru...

Handel wymienny stał się kłopotliwy, gdy jedna ze stron wymieniających się uważała, że wymiana nie jest opłacalna lub równorzędnej wartości czyli nie była zadowolona z towaru, jaki dostała - np.: z naczyń - w zamian za mięso. W konsekwencji czego wybrano jeden towar i zaczęto go używać jako stałego miernika wartości wymienianych dóbr oraz pośrednika między nimi. Towar ten był charakterystyczny dla różnych ludów, klimatów i środowiska przyrodniczego, ale posiadał także cechy wspólne. Musiał być rzadki, by wzbudzać pożądanie, ale także dostępny by nigdy go nie brakowało. Nie mógł się łatwo popsuć czy zniszczyć. Nie mógł być zbyt ciężki, gdyż sprawiałby kłopoty w noszeniu go, ale i zbyt lekki, by nie wywiał go wiatr. Musiał się łatwo dzielić lub odmierzać.

Konkretne produkty w roli pierwszego pieniądza

W różnych kulturach rolę pieniądza spełniały muszelki kauri (ciesząca się uznaniem na wybrzeżach Oceanu Indyjskiego), sól czy grudki kruszcu (najczęściej srebra). Bardzo popularne w Malezji były brunatne muszle w cętki - polerowane przez ludy tamtejszych plemion. Mieszkańcy Malezji nadawali im kształt dysku, przekłuwali przez środek i nawlekali na lianę - powstała diwarra, której wartość zależała od barwy (im więcej czerwieni, tym muszla była cenniejsza). Plemiona indiańskie cięły muszle i robiły z nich perełki lub tulejki, z których tworzono plecione sznury korali lub dwukolorowe pasy. Istniały również pieniądze pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i mineralnego.

Koreańczycy wybrali na swój pieniądz ryż, Tybetańczycy posłużyli się sprasowaną herbatą, Hindusi migdałami, Aztekowie używali w tym celu ziaren kakao lub bawełnianych chusteczek, w Etiopii instrumentem płatniczym był pieprz, w Gwinei płacono koszami łuskanego ziarna kukurydzy lub prosa, a w Niderlandii tulipanami. Pieniądze pochodzenia roślinnego były jednak nietrwałe: ziarno padało łupem gryzoni, a owoce psuły się.

W Galii pierwszymi pośrednikami transakcji handlowych były topory lub metalowe krążki, mieszkańcy archipelagu Karolinów do celów płatniczych używali okrągłych kamieni przebitych w środku na wylot, w Malezji za pieniądze posłużyły sznury czerwonych pereł, a kamienną monetą w Afryce stała się sól. Potrzebom coraz żywszej wymiany miał sprostać pieniądz pochodzenia zwierzęcego.

Islandzcy rybacy przeliczali wszystko na ilość suszonych ryb. Rosyjscy myśliwi rynkowym środkiem płatniczym uczynili wiewiórcze skórki. Na amerykańskiej prerii tę funkcję spełniały skóry z bizonów i niedźwiedzi, a w Kanadzie skóry łosia i bobra. Na wyspach Pacyfiku prym wiodły psie zęby, tworzące bransolety, naszyjniki i wisiory. Grecy bardzo wcześnie zaczęli przeliczać towar na sztuki mięsa, a Rzymianie sprzedawali różne produkty za stada bydła. Za jednostkę monetarną posłużyli także ludzie, byli to głównie wywodzący się z plemion Indianie i Murzyni, a w Nigerii kobiety.

Kruszec w roli pieniądza

Pomimo tak dużego wyboru kruszec miał największe szanse dalszego rozwoju ze względu na trwałość i brak podatności na wpływ czasu. Istniał jeszcze jeden mały problem, mianowicie przy każdej transakcji należało odważyć pożądaną ilość kruszcu, np. w starożytnym Egipcie na targu trzeba było aż dwukrotnie odważać srebro, kiedy coś sprzedaliśmy, a następnie kupiliśmy, ponieważ w Egipcie używano złomu srebrnego. Aby zlikwidować tę niedogodność, Fenicjanie wpadli na pomysł, aby stemplować grudki kruszcu określeniem wagi oraz sygnaturą władcy, co miało podkreślać autentyczność stempla i wzbudzać zaufanie ludności. Stąd już bardzo bliska droga do monety w formie, jaką znamy obecnie, lecz należało jeszcze pokonać wieloletnie przyzwyczajenie ludności do ważenia. Ponadto stemplowano grudki kruszcu o różnych kształtach, co nie wyglądało zbyt estetycznie.

Monety bite z kruszców

Dopiero, kiedy zaczęto stemplować topione kulki, wówczas pod wpływem uderzenia spłaszczały się tworząc prototyp monety. Taka forma pieniądza szybko się upowszechniła ze względu na wygodę zawierania transakcji, lecz już wtedy pojawili się chętni chcący zarobić na oszustwie: fałszerze stemplujący zaniżone wagą lub próbą grudki kruszcu, ale znacznie groźniejsze dla nich było podszywanie się pod imię władcy i psucie jego reputacji. Zrozumiałe jest więc, że równocześnie z fałszerzami pojawiły się surowe kary dla amatorów nielegalnego zarobku.

Monety upowszechniały się powoli. Na przykład Persowie wprowadzili je sto lat po Lidii, Rzym w IV wieku p.n.e., a Kartagina w III wieku p.n.e. Odtąd monety stały się nieodłącznym składnikiem cywilizacji europejskiej. Przetrwały upadek imperium rzymskiego i wszystkie wstrząsy, jakie później dotknęły państwa chrześcijańskie.

Powstanie zalążka bankowości

Może trudno będzie w to uwierzyć jednakże odkąd pojawiły się pierwsze formy pieniężne wraz z nimi zaczęła tworzyć się bankowość. Najczęściej w pobliżu świątyń a nawet i w samych świątyniach istniały izby gdzie można było zostawić na pewien czas te prymitywne pieniądze, a także je wypożyczyć. Działo się tak w starożytnym Egipcie. Za władztwa Hammurabiego w Babilonii istniały już przepisy mówiące o tym, że deponowane zboże powinno być suche i całe, a zwierzęta zdrowe i dorodne.

Istniały większe lub mniejsze reformy, lecz zawsze opierały się one na monecie, na kolejną wielką reformę trzeba było jeszcze poczekać. Było nią pojawienie się pieniądza papierowego. Wprawdzie używano go wcześniej w Chinach, ale na rynku Europy jego debiut nie był zbyt udany. Pojawił się w związku z wojnami - spełniał zadanie gwaranta wypłacenia zobowiązań na określoną sumę pieniędzy, lecz po zakończeniu kosztownych działań wojennych nawet zwycięzca miał często problemy z tego typu zobowiązaniami. Rezultat był taki, że ludność bardzo sceptycznie odnosiła się do nowej formy pieniądza, która nie miała takiego pokrycia jak srebrne czy złote monety. Dopiero zmiana polityki państw po I wojnie światowej upowszechniła pieniądz papierowy. Był on wygodniejszy w użyciu, chociaż łatwiej było go zniszczyć niż monetę. Moneta zaczęła spełniać rolę pieniądza zdawkowego.

Jesteś tutaj: Kompendium ekonomii » Ekonomia » Historia pieniądza - pierwsze formy pieniądza

Zaloguj się, aby zagłosować